De trouwe lezer van het Kleintje Muurkrant zal misschien de indruk hebben gekregen dat er nogal wat dubieuze zaken spelen in en rondom NewAge-filosofieën gezien het grote aantal kritische artikelen hierover in dit blad. Die indruk is niet geheel onjuist, alhoewel daar bij aangetekend moet worden dat er talloze groepjes bestaan in dat circuit die zeker niet op één hoop gegooid kunnen worden. Dat zou wel erg gemakkelijk zijn. Uit mijn eigen observaties is gebleken dat er inderdaad nogal wat kaf tussen het koren zit, helaas, hetgeen menigeen die met moeite uit een sekte gestapt is, hetzij het op eigen kracht, hetzij met hulp van ouders of vrienden, zal kunnen beamen. Ook financieel heeft men nog wel eens een flinke aderlating ondergaan... Ik deel de bezorgdheid van SIMPOS omtrent de schadelijke gevolgen van sekten, alleen vrees ik dat sommige mensen alleen door schade en schande wijs zullen worden, alhoewel het aantal daarvan door betrouwbare informatieverstrekking verminderd kan worden.
Dit alles neemt niet weg dat er ook bonafide organisaties bestaan, waar mensen werken die iets dergelijks te bieden hebben op het gebied van spiritualiteit. Ik ga geen reclame maken voor een organisatie. Wel zal ik ingaan op de vraag welke criteria men zou kunnen/moeten stellen aan spirituele bewegingen onder andere wat betreft vorm en inhoud vanuit het oogpunt van geestelijke volksgezondheid. Hiermee kan ik dan tevens ingaan op raakvlakken tussen het linkse gedachtengoed en spiritualiteit.
Enige voorgestelde criteria voor een maatschappelijk verantwoorde spirituele filosofie
De volgende opsomming is niet uitputtend en slechts bedoeld om de discussie enigszins te bepalen:
1. De betrokkenheid bij maatschappelijke processen moet versterkt worden. De spirituele filosofie dient volgens mij het volgende te stimuleren: Begrip van de noodzaak tot samenwerking van personen om een gesteld doel te helpen verwezenlijken (stap voor stap) zoals hoe een mens- en milieuvriendelijke samenleving gestalte te geven. Middelen en methoden kunnen natuurlijk verschillen van groep tot groep. De ene groep zal zich meer op bewustwording richten terwijl een andere groep de voorkeur zal geven aan meer concrete maatschappelijke actie. Dit zie ik als elkaar aanvullende, complementaire processen. Het is niet nodig om te gaan polariseren wat middelen en methoden betreft.
2. Het onderscheidingsvermogen moet versterkt worden en verder opgebouwd worden. Dit is een absolute noodzaak, zoals de historie van talloze zich spiritueel noemende groepen heeft laten zien. Kritisch denken moet gestimuleerd worden. Methoden dienen daartoe ontwikkeld te worden.
3. Realiteitsbesef dient aanwezig te zijn en niet in slaap te worden gesust. Een scherp besef van economische machtsverhoudingen is wenselijk, alsmede een begrip van de inherente dualiteit in de menselijke samenleving. Mensen hebben vaak tegengestelde belangen en strijd is onvermijdelijk zolang men het eigenbelang laat prefereren boven het gemeenschappelijk belang. Hoe men deze strijd voert kan verschillen van persoon tot persoon en van groep tot groep. De een zal demonstraties willen organiseren, de ander geeft misschien de voorkeur aan het ombuigen van economische machtsverhoudingen via het werken in een LETS-systeem (lokale uitwisseling van diensten en goederen tegen een lokale geldeenheid - zonder rente!), waarbij technocratie vervangen wordt door basis-democratische verhoudingen.
Ik ga hier zo uitvoerig op in, omdat het naar mijn mening een dwaling is om spiritualiteit los te maken van het alledaagse leven. Spiritualiteit is voor mij alleen zinvol als het vertaald wordt naar maatschappelijke effecten. Anders wordt het een egotrip en verzandt men in illusies en droombeelden. Praktisch iedere handeling heeft economische gevolgen en het is goed zich hiervan bewust te zijn / te worden. In nogal wat New Age kringen hangt men een simpel monisme aan (alles is één). Een simpele blik op de schrijnende wantoestanden in deze wereld lijkt mij genoeg om dit standpunt te verwerpen. Verschillen tussen mensen zijn reëel genoeg zoals tussen een bedelaar en een oliebaron. Dualiteit binnen een overkoepelend geheel is wel mogelijk en filosofisch zeker verdedigbaar. In dit verband geef ik het volgende ter overweging: hoe kan men tot synthese komen uit een these en antithese als er geen gemeenschappelijk element aanwezig is?
4a. De filosofie, respectievelijk het geloof, mag niet strijdig zijn met wetenschappelijke feiten. Hierbij moet opgemerkt worden dat theorieën soms met feiten worden verward. Bovendien beperkt het heersende paradigma vaak hoe feiten worden geïnterpreteerd en zelfs wat er wordt onderzocht (selectie van onderzoeksveld). Een heleboel zaken worden in het geheel niet onderzocht vanwege gebrek aan belangstelling, inzicht of het ontbreken van een geschikte onderzoeksmethode.
4b. Uiteraard moet de filosofie overeenkomstig de feiten in de natuur zijn. Ik noem dit punt apart omdat spirituele filosofieën nogal eens uitspraken doen die afwijken van wat in wetenschappelijke kringen beweerd wordt. Nu beweer ik dat er nogal wat processen in de natuur zijn die aan wetenschappers onbekend zijn, met name op het gebied van bewustzijn. Het werk van Korzybski en Vitvan met betrekking tot de menselijke waarneming en 'general semantics' alsmede de ontmaskering van het nog steeds gangbare Aristoteliaanse wereldbeeld (ook in linkse kringen!) legt de basis voor een ruimer begrip van deze processen. Verderop in dit artikel zal ik iets van hun werk schetsen.
5. Het moet een duidelijk verhaal zijn. Dit ter voorkoming van foutieve interpretaties met schadelijke gevolgen voor individu en samenleving. Helaas is dit laatste nog wel eens gebeurd met esoterische leringen zowel binnen als buiten 'esoterische kringen'. Dit is de reden dat ik in mijn vorige stukje in 't Kleintje een herverwoording van theosofie bepleit (zie Kleintje Muurkrant 305). De implicaties van massa- communicatie, zoals bijvoorbeeld via internet, radio en televisie, en de verantwoordelijkheid die de communicator heeft ten aanzien van het publiek moeten uiteraard goed begrepen worden. Het zal linkse critici misschien verbazen, maar in de moderne wijsheid zoals die van Vitvan (ok, toch een beetje reclame voor hem) zijn tot op zekere hoogte deze punten verwerkt. Ook in de moderne theosofie kan men het één en ander terugvinden van deze punten, hoewel minder uitgewerkt aangezien deze filosofie volgens een ander, veel metafysischer stramien opgebouwd is. Natuurlijk kan men eindeloos debatteren over bepaalde ideeën, maar het gaat er in de eerste plaats om dat de basis van een spirituele filosofie helder, niet-controversieel, praktisch verwoord en wetenschappelijk verantwoord is en natuurlijk bruikbaar is in het dagelijks leven. Er valt nog veel werk te verzetten om de moderne wijsheid verder vorm te geven, iets waar sommige linkse denkers mogelijk ook aan kunnen en willen bijdragen.
Terugkijkend op deze lijst verwacht ik weinig fundamentele kritiek uit linkse kringen, behalve misschien wat betreft punt 4b. Daar ga ik nader op in. Overigens vind ik dat een categorisch afwijzen van spiritualiteit een kenmerk van bekrompen denken is. Spiritualiteit moet hierbij niet verward worden met geïnstitutionaliseerde religies die vaak meer kwaad dan goed aanrichten, zoals de historie ons zo overvloedig heeft geleerd. Spiritualiteit is simpel de ervaring van de verbondenheid van de individu met een groter geheel (boven beperkte groepsbelangen uit). Vele mensen hebben regelmatig zo'n gevoel/ervaring en het afwijzen daarvan als een illusie wijst op een wel zeer beperkt begripsvermogen en attitude (tot op het reactionaire af!).
spiritueel versus materialistisch
Nu kom ik op de tegenstelling tussen spiritueel uitgangspunt
(bewustzijn ligt ten grondslag aan de vorm of manifestatie en is de stuwende kracht daarin) en materialistisch uitgangspunt (bewustzijn is een gevolg van materiële processen). Waarschijnlijk valt er tot op zekere hoogte een synthese op te bouwen uit deze twee uitgangspunten (een verdienste van Korzybski en Vitvan - meer hierover verderop). Traditioneel werd er in linkse kringen vaak uitgegaan van een materialistisch standpunt. Karl Marx verwierp religie "als opium voor het volk" wat ik overigens op zich niet zo'n vreemde gedachte vind - maar zie mijn opmerking over het verschil tussen religie en spiritualiteit. Tevens paste hij de dialectiek van Hegel toe op economische processen en trok vergaande conclusies hieruit, die uiteindelijk niet of niet geheel met de realiteit overeen bleken te komen (alhoewel ik denk dat het 'einde van de geschiedenis' [Fukuyama] echt nog niet in zicht is - maar dat is een verhaal apart). Op dit moment is de linkse beweging zich aan het heroriënteren op haar uitgangspunten en het verbaast me niet dat velen snuffelen aan spiritualiteit en New Age in al haar vormen. Je moet tenslotte wat..
Korzybski's general semantics
Het lijkt me in dit verband zinnig om iets te zeggen over Alfred Korzybski alsmede een kleine link naar Vitvan's werk te leggen, omdat ik denk dat beiden kwalitatief goed denkwerk en onderzoek verricht hebben en thema's aangedragen hebben die langzamerhand door beginnen te dringen tot een iets groter publiek (alhoewel nog bescheiden in omvang). Thema's die
naar mijn idee een grotere rol (dan ze nu reeds doen) zullen spelen in psychologie, filosofie en systeemtheorie. Korzybski (de grondlegger van de wetenschap van general semantics) heeft baanbrekend werk verricht op het gebied van de beschrijving van het proces van waarnemen, evaluatie van waarnemingen, het hechten van waarden aan de waarneming (projectie van vooronderstellingen op de waarneming, het kleuren van de waarneming), het gebruik van taal om waarnemingen en gevoelens te beschrijven, etcetera. Ik kan natuurlijk niet zijn hele theorie samenvatten in dit bestek (ik ben er trouwens nog mee bezig), maar wel een aantal kernpunten eruit lichten in verband met wereldbeeld, gebruik van taal, oriëntatie op waarden, etcetera.
Tussen haakjes, het veelvuldige gebruik van "etcetera" heeft rechtstreeks te maken met Korzybski's theorie. Het dient om de lezer en schrijver eraan te herinneren dat er veel meer aspecten aan een zaak die beschreven wordt verbonden zijn dan alleen degene die aan bod komen. Welnu, Korzybski stelt dat we leven in een energiewereld (dit is juist - zie Einstein's relativiteitstheorie - massa is ook energie). In deze energiewereld bestaan oneindig veel golflengten (ook dit klopt). Bij een waarneming registreert een waarnemingsorgaan (oog, oor, tastzin, etcetera) een beperkt aantal frequenties die vervolgens als een indruk (beeld, geluid, etcetera) vertaald worden. Ieder individu heeft z'n eigen waarneming/sensatie die verschilt van die van andere individuen. Niettemin is er toch mogelijkheid van communicatie vanwege de structurele overeenkomst in zenuwstelsel tussen mensen. Verder gebruiken mensen woorden om ervaringen van een label te voorzien. Woorden zijn echter nooit de ervaring zelf! Korzybski stelt: "the map is not the territory", oftewel: de kaart is niet het gebied (van ervaring) zelf. Een belangrijk onderscheid! Hoeveel mensen praten elkaar niet na en doen allerlei uitspraken over zaken waar ze geen ervaring mee hebben. Iets om in gedachten te houden, zeker waar het esoterische filosofieën betreft. Mensen hechten verschillende betekenissen aan gebeurtenissen, ideeën en waarnemingen. Ze oordelen vaak gemakkelijk over anderen zonder dat ze alle feiten kennen. Dit valt onder het begrip 'semantische reactie': een reactie van het zenuwstelsel op gebeurtenissen, waarnemingen, enzovoorts. Wanneer deze buiten het referentiekader van een persoon vallen kan er agressie, angst, afwijzing, en dergelijke, optreden. Dit past allemaal naadloos in Korzybski's theorie.
Terugkomend op de registratie van golflengten, stelt Korzybski (en Vitvan) dat een mens slechts een zeer beperkt aantal golven registreert, hetgeen impliceert dat we veel meer niet waarnemen dan wel! Dit besef dwingt ons tot bescheidenheid - er zijn in de natuur veel zaken die buiten ons waarnemingsvermogen vallen. Voor een wetenschapper betekent dit dat hij/zij een beperkt 'geleerdheidsbereik' heeft - een uitspraak die sommigen onaangenaam in de oren zal klinken!
Voor de 'die-hard' dogmatische scepticus betekent dit dat hij/zij zich maar eens beter kan gaan bezinnen op zijn/haar uitgangspunten (dit gebeurt nog steeds te weinig). De grootste wetenschappers hebben echter altijd begrepen dat er oneindig veel meer is dat hij/zij niet begrijpt dan wel begrijpt. Daarmee kom ik op Vitvan's logische extensie van Korzybski's theorie. Vitvan stelt dat er subtiele vormen van materie-energie bestaan: energievelden, toestanden van materie, met eigenschappen zoals intelligentie, die we in het algemeen nog niet kennen. Zie hier het raakvlak met de (moderne) esoterische wijsbegeerte. Overigens heeft in de systeemtheorie het begrip zelf-organiserend vermogen al enige tijd ingang gevonden en dit doet mij verdacht veel aan materie inherente (ingebakken) intelligentie denken - een conclusie die weinig wetenschappers openlijk durven of willen trekken, maar die uiteindelijk wel eens getrokken zal (moeten) worden wanneer ze meer kennis verwerven over de subtiele processen die zich in de natuur afspelen.
De registratie van golflengtes uit energievelden of 'objecten' leidt tot de formulering van een beeld in het brein (volgens Vitvan: in de psyche). Een cruciaal proces dat dan volgt is de identificatie van de waarnemer met het beeld dat opgebouwd (geabstraheerd) is uit de waarneming. Nu is het beeld natuurlijk niet de werkelijkheid (veel mensen ervaren overigens het beeld wel als 'de' werkelijkheid) maar slechts een perceptie waarmee bepaalde gedachten en gevoelens verbonden zijn/worden. Ieder mens interpreteert zijn waarnemingen en deze interpretatie kan sterk verschillen van mens tot mens. De mens is de label-gever, de naamgever in dit interpretatieproces. Wanneer men zich bewust wordt van dit proces kan men bewust gaan abstraheren, wat onder meer inhoudt dat men zich scherp bewust wordt van zijn (impliciete) vooronderstellingen, van zijn waarden en normen en van de fasen in het waarnemings- en interpretatieproces. De zogenoemde 'objectieve' wereld als iets los van de waarnemer bestaat niet. De 'objectieve' wereld is slechts een beperkte registratie van golven uit de energiewereld. De 'objectieve' wereld als een soort op zichzelf staande werkelijkheid is een hersenschim die zeker sinds Aristoteles als feitelijkheid wordt aanvaard. In plaats daarvan kunnen we beter spreken over een dynamisch proces, een energiewereld (alles stroomt en beweegt - Herakleitos zei het reeds en de moderne fysici zeggen het hem na). De quantumfysici zijn er achter dat de waarneming op atomair niveau het waargenomene beïnvloedt. Analoog daaraan kunnen we stellen dat mensen elkaar ook beïnvloeden (bewust of onbewust) en elkaars realiteit veranderen. Alles heeft betrekking op elkaar, staat in een dynamische relatie tot elkaar, en onze 'realiteit' is slechts een zeer beperkte waarneming van een allesomvattend dynamisch proces. Voor alle duidelijkheid: deze, wetenschappelijk onderbouwde, visie heeft niets te maken met het ontkennen van tegenstellingen zoals armoede en rijkdom, ziekte en gezondheid, etc., die uiteraard werkelijk genoeg zijn!
Waarden-oriëntaties
Vitvan verwoordt een aantal ideeën van Korzybski over waarden-oriëntatie op eigen wijze (kort gesteld als volgt):
2-waarden oriëntatie: simpel dualisme: goed en slecht, hemel en hel, geest en materie, links en rechts, etc. Eén-dimensionaal denken. De twee-waardige (Aristoteliaanse) logica (iets is waar of onwaar) hoort hier ook bij. Dit type oriëntatie leidt tot absolute uitspraken (zwart-wit denken) en is nog tamelijk gangbaar. Het ontbreken van relativeringsvermogen past hier bij.
3-waarden oriëntatie: Hier wordt een gulden middenweg erkend (al een hele stap vooruit), maar nog steeds te beperkt. 'De gemiddelde consument', 'heiligen, slechterikken en de grijze middenmoot', Rijken, armen en 'Jan modaal'.
Meer-waarden-oriëntatie ('oneindige'- waarden - oriëntatie): Er zijn in beginsel talloze aspecten aan een gebeurtenis, individu, relatie, etc. verbonden. Men heeft oog voor de grote verscheidenheid aan aspecten, karakteristieken, en transcendeert als het ware een aantal beperkingen van de waarneming. Een soort 'helikopter'-blik zogezegd. Dit maakt deel uit van een niet-Aristoteliaans wereldbeeld.
Tot zover een kort uitstapje naar de boeiende wereld van de moderne wetenschap, moderne wijsheid en 'general semantics'. Een synthese is volgens mij zeker mogelijk tussen deze velden, zoals Korzybski en Vitvan reeds gedeeltelijk laten zien. Een aantal van de boven behandelde thema's schijnt ook aanwezig te zijn in het zogenoemde structuralisme, post-modernisme en ook in New Age (zij het vaak in belabberde vorm in deze laatste).
Veel linkse denkers zijn zoekend en het zal mij benieuwen waar men op uit komt. Het zou mij geen eens zo verbazen als een groot aantal punten uit de moderne wijsheid/esoterie acceptabel zouden zijn voor deze denkers. In ieder geval zijn er steeds meer filosofen die geen enkele moeite hebben met het idee dat ieder mens waarheid toekent aan zijn/haar waarneming. Erkenning, of beter: herkenning, van dit fundamentele proces opent de weg naar meer begrip van het in linkse kringen vaak zo verfoeide esoterische gedachtengoed.
Martin Euser (meer informatie over dit onderwerp op internet via euser.net)
Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 312, augustus 1997